Llyfrgell Genedlaethol a’r Llyfrgell Fyd-eang

Gwnes i gymryd rhan yn sgwrs heddiw dan y teitl Y Dyfodol i Lyfrau – o archifau i’r dyfodol papur i e-lyfrau, y manteision ac anfanteision – yn y digwyddiad Bedwen Lyfrau yn Y Rhath, Caerdydd gyda Siôn T. Jobbins.

Yn diweddar dw i wedi bod yn meddwl am y we a’r rhyngrwyd yn y cyd-destun llyfrau ac dw i eisiau archwilio’r cwestiwn o archifau mwy yma: yn enwedig yn ôl un o’r cwestiynau Siôn, pa mor ddiogel fydd yr archif Google Books, sef casgliad gyda chwmni preifat o lyfrau digidol yn gynnwys llyfrau Cymraeg? Does neb yn gwybod beth fydd yn digwydd i Google yn 2020 neu 2111.

Gwnes i godi’r pwynt o lyfrau prin sydd yn fas o brint, Afal Drwg Adda gan Caradog Prichard yw fy hoff enghraifft ar hyn o bryd – o 1973.

Afal Drwg Adda gan Caradog Prichard

Felly dyw print ddim yn warant o argaeledd. Mae peryg eisoes o golled darnau o ein diwylliant. Hefyd mae’r system hawlfraint gallu bod yn gelyn i lyfrau, darllenwyr ac iaith – heb sôn am y cwmnïau. Ond wnes i ddim ateb y cwestiwn gwreiddiol.

Yn ôl bob sôn, doedd Y Rhyfel Oer ddim mor hwyl ar y pryd ond rydyn ni’n gallu bod yn diolchgar am un o’r canlyniadau: y technoleg rhwydwaith electronig tu ôl y rhyngrwyd. Yn ôl yr “athroniaeth” o’r project dylai’r rhwydwaith parhau hyd yn oed os mae darnau o’r rhwydwaith yn cwympo mas. (Os oes gyda ti ddiddordeb dylet ti ddarllen am ARPANET.)

Mae’r rhyngrwyd, gan gynnwys y we, yn broject dynol. Mae’n adlewyrchi ein blaenoriaethau deallusol i ryw raddau. Rydyn ni i gyd yn llyfrgellwyr i ryw raddau. Dw i wedi bod yn meddwl am wahaniaethau rhwng ein disgwyliadau o lyfrgelloedd traddodiadol a’r Llyfrgell Fyd-eang.

Fy prif pwynt am y Llyfrgell Fyd-eang – o ran archifau dydyn ni ddim yn dibynnu yn llwyr ar Google Books neu’r Llyfrgell Genedlaethol. Wrth gwrs rydyn ni’n diolchgar iddyn nhw am y waith digido ac archifo.

Y Gen gan traedmawr
delwedd gan traedmawr (Creative Commons)

O’n i’n darllen yr atebion i’r ymgynghoriad yr IPO yn diweddar. Dyma darn gan Llyfrgell Genedlaethol, maen nhw yn cyfaddef y gwendid yn y system:

Preservation is key to the future of our collection as an accessible resource for research and learning. But despite our best efforts to regulate and monitor the conditions under which the analogue collection is stored, it is virtually impossible to halt altogether the gradual deterioration of physical objects. Digitisation does not arrest the deterioration of physical material, but it does provide means of preserving the information contained within the original item.

Felly pam ddylen ni dibynnu ar unrhyw cyfrwng corfforol penodol yn dwylo unrhyw sefydliad neu cwmni? Mae’r archifau wedi cael eu ’datganoli’ i ni, pawb, ein sefydliadau, ein cwmnïau, ni fel unigolion. Dylen ni ddefnyddio’r rhwydwaith mwy.

Os ti’n hoffi rhywbeth, cadwa copi.

Addasa. Darllena dy hoff barddoniaeth ar fideo.

Neu dechrau blog o dy hoff cerddi. Paid ag anghofio Wikisource a Wikiquote.

Dylen ni poeni am hawlfraint ac arian hwyrach. Ti’n tyfu‘r marchnad. O ddifri.

Cafodd y system hawlfraint ei dylunio heb bwyslais ar iaith leiafrifol. Mae gymaint o broblemau i ddefnydd o Saesneg heb sôn am Gymraeg. Dyw Google Books ddim yn poeni gormod am hawlfraint, maen nhw yn aros am lythyrau cyfreithiol. Strategaeth dda.

Mae llawer iawn o gopïau o rhai o’r destunau yn y Llyfrgell Fyd-eang, e.e. yr eiriau Mae Hen Wlad Fy Nhadau, Datganiad Annibyniaeth yr Unol Daleithiau, delweddau gan Kyffin Williams ayyb. Mae’r rhai enwog ohonyn nhw yn ddiogel. Fydd y byd byth yn eu colli neu anghofio. Sut ydyn ni’n gallu hyrwyddo a chopïo’n hoff stwff i fod yn enwog, neu ychydig mwy enwog ar y sbectrwm?

Llynedd yma, sgwennais i’r isod, sydd yn tanlinellu yr elfen fyd-eang o’r Llyfrgell Fyd-eang:

Many, many things lie decaying in archives. They don’t make a penny for anyone and they need to be released somehow. Fritz Lang’s film Metropolis was made available recently in an extended director’s cut because a reel containing lost scenes was found in Argentina. That was lucky in a way. It’s a warning for us and shows us what we need to emulate – to the power of a hundred – with Welsh culture. We can’t rely on a tiny number of decaying copies somewhere. Nevermind old things which have gone into the public domain, I actually think we are missing wider availability and business opportunities by not copying the cultural treasures of TODAY. By copying we increase not only the long term value of a work but its value today. But there are more ways to maximise this value.

Wrth gwrs mae unrhyw archifau ar-lein gan Lyfrgell Genedlaethol yn rhan o’r Llyfrgell Fyd-eang. Ond maen nhw yn gallu chwarae rôl enfawr yma: rhyddhau mwy o bethau ar-lein, hyfforddi a helpu pobol i fod yn blogwyr, sgrifennwyr, copïwyr fel ‘llyfrgellwyr’ ar-lein, trwyddedau synhwyrol a rhyddhau pethau i’r parth cyhoeddus – a chadw pethau ar fformatau gwahanol gan gynnwys papur.

Mwy o gofnodion am Llyfrgell Genedlaethol.

Rhannu yw’r recordio newydd.

Dim ond meddyliau heddiw.

Mae’r rhan fwyaf o bethau yn Gymraeg yn anweledig. Maen nhw yn cysgu mewn archifau.

Trafodwch.

  • BBC
  • Recordiau Sain
  • Bando
  • Sidan
  • S4C
  • Fideos o Eisteddfodau
  • Llyfrau
  • Y Gasgen
  • Pethau o’r 1990au a 2000au
  • Ernest (DIWEDDARIAD 26/03/2011)

Dylen ni rhyddhau a rhannu nawr. Mae’r arian yn gallu dod hwyrach.

1960au.

Arwr yr archif: Bernie Andrews

After these sessions, instead of lodging the master tapes in the BBC library, Andrews invariably — and crucially — took them home. This was in breach of the rules, but it meant that much precious material escaped the BBC’s infamous policy of “wiping” tapes to save money.

2011.

Arwr yr archif: un person sy’n rhyddhau, rhannu ac annog rhannu gyda chaniatâd. Neu heb ganiatâd swyddogol. Maen nhw yn wneud y mwyafswm gyda thechnoleg sydd ar gael.

Rhannu yw’r recordio newydd.

Rhannu llyfrau: môr-ladrad vs. dinodedd

Yn ystod dacluso disg caled wnes i ail-wrando ar yr araith hon o fis Hydref 2008 gan yr awdur Neil Gaiman am: hawlfraint, copïo, llyfrau, rhannu.

Mae fe’n siarad am y gwerth “pass-along” sydd wedi bodoli gyda llyfrau am oesoedd (e.e. sut wyt ti’n ffeindio dy hoff awduron? Trwy ffrindiau, awgrymiadau, benthyciadau, llyfrgelloedd ond weithiau yn unig trwy siopau llyfrau). Arlein mae’n lot hawsa. Dw i’n hoffi ei agwedd.

Hefyd mae fe’n sôn am awduron eraill fel Cory Doctorow a Paulo Coelho sy’n rhannu eu llyfrau arlein am ddim.

Dw i ddim yn gyfarwydd iawn ar ei lyfrau. Dylwn i drio un o’i llyfrau – cyn prynu. Dw i’n trio dychmygu’r safbwynt nofelydd fel Neil Gaiman. Dechreuodd y llyfr Sleeveface fel cynnwys arlein a rhannu arlein beth bynnag. Mae’r llyfr yn gynnwys lluniau. Sgwennais i ddau dudalen o destun, dyna ni. Dw i’n blogio hefyd wrth gwrs ond dw i ddim yn wneud e fel ffynhonnell uniongyrchol o arian – mae’n sgîl-gynnyrch.

Er mae’r galw am lyfrau yn llau nag ieithoedd mwyafrifol, dinodedd yw bygwth mawr gydag ieithoedd lleiafrifol.  Sa’ i di weld digon o sgwrs yn Gymraeg am rannu llyfrau neu enghreifftiau chwaith. Yn ystod yr haf cwrddais i Maria Yáñez yn Aberystwyth trafodon ni’r rhyddhad llyfr Galiseg mewn print ac arlein am ddim dan Creative Commons (O Home Inédito gan Carlos G. Meixide). Enghreifftiau ar y wefan Creative Commons. Beth am ieithoedd lleiafrifol, unrhyw enghreifftiau eraill? Pam ddylai ieithoedd eraill cael yr hwyl? Dylai rhywun (rhywun fel Y Lolfa?) trio fe jyst i ddod yn gyntaf!

Casglu ein gweddill gwybyddol gyda Clay Shirky

Cognitive Surplus gan Clay ShirkyDw i newydd darllen Cognitive Surplus gan Clay Shirky. Sa’ i eisiau sgwennu adolygiad go iawn, dim ond meddyliau.

Darllena’r llyfr ac Here Comes Everybody, dyna ni – fy adolygiad.

Y peth pwysicaf yw, dyw Shirky ddim wedi gorffen y llyfr. Dw i’n gofyn mwy o gwestiynau ar ôl y llyfr. Bydd rhaid i ni gorffen y waith. Dw i ddim yn siarad am adeiladu busnesu neu y Google nesaf; dw i’n siarad, fel Shirky, am mudiadau, newid, datrys problemau. Mae’r maes dal yn hollol agored.

Dw i’n methu anghytuno gyda Shirky yma ar tudalen 180 (clawr meddal):

The choice we face is this: out of the mass of our shared cognitive surplus, we can create an Invisible University – many Invisible Colleges doing the hard work of creating many kinds of public and civic value – or we can settle for Invisible High School, where we get lolcats but no open source software, fan fiction but no improvement in medical research. The Invisible High School is already widespread, and our ability to participate in ways that reward personal or communal value is in no imminent danger…

Creating real public or civic value, though, requires more than posting funny pictures.

Mae Shirky yn atgoffa fi o’i ffrind Tim O’Reilly yma, gweithia ar bethau pwysig – a phaid â taflu defaid.

Ond mae gweithgareddau chwaraeus yn bwydo’r projectau pwysig. Dyw’r gweddill ddim yn gweithio fel ’na yn fy mhrofiad. Er enghraifft, addysgodd Sleeveface fi llawer mwy na fasai unrhyw un yn disgwyl gyda ‘lluniau doniol’. Nawr dw i ddim wedi trwsio llawer o broblemau cyhoedd neu dinesig chwaith ond o leia dw i’n meddwl amdanyn nhw bob dydd.

Wrth gwrs mae Sleeveface yn llawer well na lolcats! Ond mae Shirky wedi ateb ei pwynt ei hun gynt ar tudalen 18:

Let’s nominate the procss of making a lolcat as the stupidest possible creative act… Formed quickly and with a minimum of craft, the average lolcat image has the social value of a whoopee cushion and the cultural life span of a mayfly. Yet anyone seeing a lolcat gets a second, related message: You can play this game too

… a change from what we’re used to in the media landscape. The stupidest possible creative act is still a creative act…

Much of the objection to lolcats focuses on how stupid they are; even a funny lolcat doesn’t amount to much. On the spectrum of creative work, the difference between the mediocre and the good is vast. Mediocrity is, however, still on the spectrum; you can move from mediocre to good in increments. The real gap is between doing nothing and doing something, and someone making lolcats has bridged that gap.

Fel ffrind o’r iaith dw i bach yn cenfigennus o diwylliannau gyda’r gweddill.

Dyn ni wedi elwa gyda WordPress, Firefox ayyb a phaid anghofio Wicipedia Cymraeg.

Ond mae’r sefyllfa dal yn teimlo fel bod Shirky a’i ffrindiau wedi cyrraedd at tudalen 180 ond dyn ni dal ar tudalen 18, mewn ffordd. (Mae fe’n gallu cymryd teledu yn ganiataol hefyd ond stori arall.)

Dyw’r hanes o ddatblygiadau cyfryngau ddim yn ’damweiniol’. (Gweler hefyd: Nicholas Carr a defnydd ‘accidentalism’ gan Shirky).

Rwyt ti’n gallu gweld hwn yn mudiadau cerddorol. Daw punk a wedyn post-punk. Roedd punk yn angenrheidiol fel chwildro DIY.

DIY arlein

Felly beth yw’r peth mwyaf ‘punk’ ti’n gallu postio arlein?

Dw i ddim yn siarad am gerddoriaeth punk o’r 70au yn enwedig, dw i’n siarad am yr agwedd.

Bydd rhaid i ni torri trwy’r ceidwadaeth o gymdeithas Cymraeg hefyd. Gwnes i trio esbonio PenTalarPedia i rhywun mis diwetha. Atebodd hi ‘ond dyw e ddim yn rhywbeth swyddogol‘…

Tro nesaf, gofynais i ‘oh wnest ti ymweld PenTalarPedia ar y diwedd?’. Atebodd hi ‘Do. Mae’n anghyflawn. O’n i eisiau gweld y lleoliadau saethu’.

Cyfryngau newydd go iawn, Lost a Lostpedia

Dyn ni dal ar y cyfnod ‘mynd i’r capel mewn Levis’ gydag arlein.

Wedyn ti’n gallu cael dy Geraint Jarman, dy Datblygu, dy Tŷ Gwydr, dy SFA, dy Gorky’s a dy Tystion.

Dim sylwadau. Pingnôl punk yn unig.

Diwylliant rhydd: gofyn i’r Llyfrgell Genedlaethol am ein hetifeddiaeth

Canslwyd. Llyfrgell Genedlaethol Cymru sydd berchen yr hawl ar y delwedd tu ol y nodyn yma.

Diwrnod Pethau Bychain hapus!

Dw i’n postio pethau amrywiol yn safleoedd gwahanol. Ond ro’n i eisiau postio delwedd o Yn Y Lhyvyr Hwnn (y llyfr Cymraeg argraffedig cyntaf o 1546) yma. Basai’n ffordd briodol o ddathlu’r chwyldro cyhoeddi newydd, o’n i’n meddwl. Ond dyw Llyfrgell Genedlaethol ddim eisiau rhannu’r delweddau ar hyn o bryd. Dw i wedi postio’r llythyr isod iddyn nhw.

Annwyl Llyfrgellydd

Dw i wedi darllen darnau o’r llyfr Cymraeg argraffedig cyntaf, Yn y Lhyvyr Hwnn. Dw i eisiau eu ail-cyhoeddi nhw ar fy mlog. Does dim copi o’r llyfr gyda fi yn anffodus ond ffeindiais i luniau ar eich gwefan.

Mae’r lluniau yn dweud “Llyfrgell Genedlaethol Cymru sydd berchen yr hawl ar y delweddau a rhaid anfon cais at y Llyfrgellydd”.

Cafodd y llyfr ei gyhoeddi yn 1546 yn wreiddiol felly mae’r llyfr yn mas o hawlfraint. Baswn i awgrymu bod mai y cyhoedd sydd yn ei berchen e, yn cynnwys y pobol o Cymru.

Hoffwn i’ch ofyn i chi i newid y statws y delweddau i’r parth cyhoeddus – am Yn y Lhyvyr Hwnn a phob llyfr arall yn eich casgliad arlein. Maen nhw i gyd yn weithiau hollol deilliadol sydd yn deillio’n llwyr o’r llyfrau gwreiddol. Mae arian cyhoeddus yn cefnogi’r Llyfrgell felly dylai popeth yn y casgliad arlein fod yn y parth cyhoeddus.

Dw i’n ddiolchgar iawn i’r Llyfrgell Genedlaethol am y delweddau o Yn y Lhyvyr Hwnn a llawer o lyfrau eraill. Ond dyw’r mynedfa i’r casgliad ar hyn o bryd ddim yn digon llydan. Ar hyn o bryd rhaid i bobol gofyn o flaen llaw ar gyfer am ail-gyhoeddi, ail-ddefnyddio neu ail-gymysgu o’r delweddau.

Dw i’n edrych ymlaen at eich ymateb.

Oddi wrth

Carl Morris

Dyn ni’n siarad am ein llyfrau yn y parth cyhoeddus yma, ein hetifeddiaeth.

Gwnaf i bostio unrhyw ateb. (Diolch Rhys Wynne am help gyda gramadeg y llythyr yma.)

Mwynha weddill y diwrnod Pethau Bychain!

Datblygu gyda Datblygu

Llyfrau, llun gan Dogfael

I need to set myself some new challenges with my Welsh learning. The next will be book-related. That means picking one up and reading it. But it needs to be a good one with the right level of challenge. (Previous posts about learning Welsh)

Rhaid i mi fendio her newydd yn fy anturiaethau Cymraeg.

Dw i’n teimlo eitha statig ar hyn o bryd (fel dysgwr).

Dw i’n gallu cofio pob carreg filltir ar y ffordd. Dechraiais i fy ngwers gyntaf dwy flynedd a hanner yn ôl. Carreg filltir. Datrys ebostiau yn y dyddiau cynnar cyn Google Translate. Ha ha. Ac wedyn, cwrddais i rywun “yn Gymraeg” am y tro cyntaf. Dw i’n cofio’r person cyntaf. Dyn ni dal yn siarad ond dyn ni ddim yn siarad un rhywbeth ac eithrio Cymraeg. Dydy’r enw nhw ddim yn bwysig iawn am y cofnod hwn. Ond oedd y foment yn bwysig. Cychwyn newydd.

Allwn i ddweud popeth dw i eisiau dweud?

Ddylwn i amneidio, honni, pan dw i ddim yn deall?

Pryd fyddan ni dechrau siarad yn normal? Byth.

Oedd y teimlad fel cwympo mas o awyren. Freefall.

Mae llawer o bobol yn gofyn am awgrymiadau cyrsiau nawr. Ydy mwy o bobol yn chwilio am gyrsiau Cymraeg? Fel prawf, dydy’r casgliad ddim yn deg. Mae mwy o bobol yn gofyn fi achos maen nhw yn gwybod dw i wedi dysgu. Gobeithio byddan nhw i gyd yn mynd i ddysgu rhywbryd, pan fyddan nhw yn barod.

Dw i’n meddwl am bob penderfyniad da yn fy mywyd. Gyda phob peth da, dylai i wedi dechrau yn gynharach. Er enghraifft. Dechrais i Gymraeg yn 2007. Dylai i wedi dechrau yn 2003. Ond does dim ots. Dylwn i benderfynu’r peth nesaf i wneud NAWR.

Mae fy straeon a barnau yma yn bersonol. Mae termau ac amodau arferol dal yn sefyll wrth gwrs.

Nawr dw i’n gallu gweithio, cwrdd â phobol newydd, cyfieithu ychydig o feddalwedd rydd. Dw i ddim yn gallu deall areithiau neu bregethau yn dda. Dw i dal yn ddrwg yn unrhyw gyd-destun gyda llawer o bobol sy’n siarad yn gyflym – cyfarfodydd go iawn neu grwpiau yn y tafarn.

Bydd fy sialens newydd yw gorffen llyfr. Nid jyst dechrau llyfr.

Mae casgliad gyda fi o lyfrau dw i wedi dechrau (Saunders Lewis, Islwyn Ffowc Elis). Hwyl am y tro. Ond buan.

Mae’n hawdd iawn i orffen ffilm neu albwm. Eistedda ac aros. Dw i’n darganfod cyfrinachau gwahanol, manylion bach bob tro (e.e. Mwng).

Hei, dw i dal yn gwrando ar hiphop heb ddealltwriaeth am y cyfeiriadau diwylliannol weithiau.

Mae fy llyfr nesaf yw Atgofion Hen Wanc gan David R. Edwards. (Unrhyw awgrymiadau eraill? Llyfrau debyg.)

Mae diddordeb mawr gyda fi yn gerddoriaeth, 80au post punk a phethau tebyg yn enwedig. Dw i wedi nabod yr enw Datblygu ers blynyddoedd wrth gwrs. Ro’n i’n teimlo parod am gerddoriaeth Datblygu ar ddiwedd y flwyddyn ddiwethaf. Dw i ddim yn siŵr os mae’n syniad da i ddarllen y cyfieithiadau Saesneg yn Wyau/Pyst/Libertino ond dw i wedi darllen nhw yn barod, beth bynnag.

85 tudalen. Reit, dylwn i gau fy ngheg tan dw i’n gorffen y llyfr.

Llun gan Dogfael