Clefyd y cofio

Gwyn Alf Williams:

In these circumstances, a people which had been deprived of its historical memory and whose children are still widely denied effective access to it in their schools, seems to have been seized by a hunger for its past. Local and amateur historical societies have proliferated while the academic study of Welsh history has become a major intellectual force.

Alongside the Welsh History Review has appeared the journal Llafur (Labour), organ of a Welsh Labour History Society which successfully marries academics and workers, traditional and novel styles, and scored a major success when, with help from the Social Science Research Council and the south Wales area of the National Union of Mineworkers, it rescued what was left of the magnificent miners’ institute libraries, which were being sold off without compunction to hungry hucksters (who also gobbled up a celebrated library at Bala-Bangor Theological College) and set up a well-equipped and efficient South Wales Miners’ Library at the University College of Swansea as a centre for adult education, active research and also as a kind of shrine, complete with a memorial to the fallen of the Spanish Civil War.

Parallel to this movement, in a way, there is Cofiwn (Remember!) a strongly nationalist group dedicated to remembering everything which, and anyone who, could help the Welsh build themselves into a nation.

While heartening, all this is also disturbing; one wonders whether it is some kind of symptom. We are living through a somewhat desperate hunt after our own past, a time of old militants religiously recorded on tape, of quarries and pits turned into tourist museums. This recovered tradition is increasingly operating in terms of a Celebration of a Heroic Past which seems rarely to be brought to bear on vulgarly contemporary problems except in terms of a merely rhetorical style which absolves its fortunate possessors from the necessity of thought. This is not to encapsulate a past, it is to sterilize it. It is not to cultivate an historical consciousness; it is to eliminate it.

When Was Wales?
Geiriau 1985
Penguin, tudalen 300

Yn ystyried y paragraff olaf uchod yn gyd-destun y sgwrs ar y cofnod diwethaf, Cofio pethau.

Cofio pethe

Mae ‘cofio’ yn thema bwysig yn yr enaid Cymraeg. Sa’ i’n siŵr ble ffeindiais i’r syniad yn wreiddiol, trwy ddarllen rhywle efallai.

Mae ‘cofio’ yn ymddangos ym mhob man. Hyd yn hyn dw i’n gallu, errm, cofio:

  • ‘Cofia fi at…’
  • ’wyt ti’n cofio’r Ysgol Fomio…’ – Daw Fe Ddaw Yr Awr gan Dafydd Iwan
  • ’wyt ti’n cofio Macsen…’ – Yma O Hyd gan Dafydd Iwan
  • ‘… I gofio am y pethau anghofiedig…’ – Cofio gan Waldo Williams
  • Cofiwch Dryweryn
  • Cofio, rhaglen S4C
  • Geiriau fel ‘hunangofiant’, ‘coflech’

Mae sawl un arall dw i’n siwr, ydw i wedi colli unrhyw pethau ‘cofio’ pwysig?

Mae’r ystyr ‘cofio’ yn diddorol. Does neb sy’n byw nawr yn gallu cofio Macsen ac mae Cofiwch Dryweryn yn golygu rhywbeth i bobol sydd wedi cael eu geni ers y 60au. Mae rhyw fath o gof cyfunol yma, cof y werin.

Fydd cofio yn haws yn yr oes cyfryngau DIY a Wicipedia?

Gutenberg, ti a fi

Mae Ifan Morgan Jones wedi sgwennu cofnod diddorol iawn, Harry Potter, eLyfrau a’r Gymraeg. Mae lot o bwyntiau dilys yna ond o’n i eisiau rhoi ffocws ar un peth yn unig:

Mae’r cyhoeddwr hefyd yn rheoli ansawdd llyfrau. Dydyn nhw ddim yn mynd i ryddhau unrhyw hen sothach, ac mae unrhyw un sy’n prynu llyfr yn mynd i wybod ei fod wedi ei olygu ac o safon digon da i’r wasg fynd i’r drafferth i’w gyhoeddi. Heb y ‘rheoli ansawdd’ yma fe allai unrhyw hen rwtsh gael ei gyhoeddi ar y we, y gwenith yn gymysg â’r us, ac fe fyddai darllenwyr yn llawer llai hyderus wrth dalu arian da i lawrlwytho llyfr.

Fel arfer rydyn ni’n clywed y math o bwynt hwn trwy berson gyda rhyw fath o statws, talent, enw da ac ati, sydd yn wir o ran Ifan. Nes i glywed rhywbeth tebyg mewn sgwrs yn ddiweddar gydag academydd Cymraeg flaenllaw.

Mewn geiriau eraill: ‘rydyn ni, yr elit, wedi bod yn penderfynu pa fath o stwff dylai pobol ddarllen. Ond nawr mae’r plebs fel chi wedi cyrraedd.’

Hoffwn i edrych at y 15fed ganrif am sbel. Pam lai, dyma fy mlog.

  • 1440
    Gutenberg, dyfeisio’r wasg yn yr Almaen
  • 1473
    Caxton, cyhoeddi y llyfr printiedig cyntaf yn Saesneg (The Recuyell of the Histories of Troy) o’i wasg yn Bruges
  • 1476
    Caxton, sydd wedi dechrau’r wasg cyntaf yn Lloegr,  cyhoeddi’r llyfr printiedig cyntaf (Canterbury Tales) o’r wasg brodorol yna
  • 1546
    llyfr printiedig cyntaf yn Gymraeg (Yn Y Lhyvyr Hwnn, pwy sy’n ‘berchen’ ar y lhyvyr nawr yw stori arall), roedd rhaid i John Price mynd i wasg yn Llundain

Roedd y wasg yn bwgwth mawr i’r systemau llyfrau ar y pryd. Dwedodd copïwyr pethau debyg iawn i’r pwynt uchod. Y canlyniad oedd P45 i’r mynachod a chopiwyr yn yr enghraifft ’na. Roedd rhaid iddyn nhw ffeindio rhywbeth arall i’w cyfrannu i ddiwylliant yn y pen draw.

Y cwestiwn mawr i fi yw, beth ataliodd y wasg Cymraeg cynnar? Pam roedd rhaid i Gymry aros tan y ganrif nesaf, 73 mlynedd wedyn, am y llyfr cyntaf printiedig yn Gymraeg? Yn 1546 roedd darllenwyr Saesneg yn disgwyl straeon, hanes, chwedlau, Beiblau, llyfrau am ffydd a chrefydd a mwy – pan roedd y wasg Cymraeg yn jyst dechrau cyhoeddi lhyvyr. Roedd darllenwyr yn gallu dechrau gofyn ‘why should the Saes have all the best books?’.

Dwy her o fy safbwynt i:

  1. diffyg mynediad – technoleg cyhoeddi a dosbarthu
  2. diffyg ewyllys

Ers canrifoedd mae’r dwy her yma wedi stopio llyfrau o bob math – cyn iddyn nhw cael eu cyhoeddi neu hyd yn oed cyn iddyn nhw cael eu sgwennu.

Achosion diffyg mynediad? Diffyg statws, dim lot o arian, rhwystrau ar y llwybrau i’r farchnad. Rydyn ni’n gallu ychwanegu llythrennedd hefyd – dim digon o ddarllenwyr, dim galw.

Nôl i hanes:

  • 1990
    Tim Berners-Lee, llwyddo gyda’i arbrawf newydd y we fyd-eang, sef system cyhoeddi a dosbarthu cynnwys, testun, fideo ac ati
  • 2011 –
    Yn dibynnu!

O ran ddigidol, mae technoleg cyhoeddi yn lot haws. Mae unrhyw pleb yn gallu cyhoeddi ac yn bod fel John Price a’i mega smash hit Yn Y Lhyvyr Hwnn. Elyfrau yw cyfrwng cyhoeddi arall gyda blogiau a gwefannau o bob math – ac wrth gwrs llyfrau papur, sef technoleg cyhoeddi sydd dal yn boblogaidd iawn. Mae dyfeisiau fel Kindle neu Nook (fy hoff hyd yn hyn ond mae’r dau gyda DRM yn anffodus) yn dod gyda’r addewid o arian i awduron. Does dim amau bydd rhaid i’r diwydiant cyhoeddi dechrau trio pethau gwahanol ac i newid rhywsut.

Felly yr unig her fydd pwynt 2, ewyllys a gweledigaeth.

Mae lot o ‘rwtsh’ dw i eisiau darllen. Allai rhywun sylweddoli fy galw fel darllenwr ac efallai cwsmer? Pump enghraifft.

Roedd pethau yn Gymraeg yn rwtsh neu amherthnasol neu bron anweledig i gyhoeddwyr fel Gutenburg a Caxton, wnaethon nhw ddim cyhoeddi unrhyw Cymraeg. Prin iawn ydyn ni’n gweld llyfrau Cymraeg o gyhoeddwyr tu allan i Gymru nawr.

Bydd mwy o bobol yn sgwennu pethau Cymraeg am ddiddordebau arbennig fel cerddoriaeth electronig neu meddalwedd rydd neu hanes teulu di-nod neu casgliad o gerddi gan bardd lleol ifanc.

Perthyn i ddiddordebau arbennig yw bynciau sensitif, dadleuol ayyb. Rwyt ti’n gallu bod yn rhydd o grantiau ac unrhyw dermau, amodau a disgwyliadau sydd gyda nhw.

Awduron anhysbys. Enghraifft random o’r we a phob lwc iddo fe a’i tri darllenwr: Simon Dyda. Mae rhai o awduron yn profi llwyddiant bach gyda hunan-gyhoeddi ac yn symud i gytundebau gyda chyhoeddwyr hwyrach. (Beth fydd wedi digwydd yn yr achos trist iawn John Kennedy Toole yn y cyd-destun newydd tybed?) Ond arian yw un amcan bosib yn unig.

Hyd yn oed mae hen lyfrau yn rwtsh i rywun, e.e. Afal Drwg Adda gan Caradog Prichard achos does neb wedi ei ail-gyhoeddi ar unrhyw fformat ers 1973. Efallai mae’r llyfr yn rwtsh – rydyn ni’n gallu penderfynu ar ôl i ni ddarllen, diolch.

Llun anochel:

Afal Drwg Adda gan Caradog Prichard

O’r diwedd rydyn ni’n datgysylltu ‘poblogrwydd’ ac ‘ansawdd’ sy’n potensial cyffrous dros ben.

Mae chwyldro cyhoeddi Cymraeg ar y gorwel, yn ôl y breuddwyd o leiaf, efallai dylen ni ddisgwyl mwy o bryder am ‘rwtsh’. Mae’n debyg i’r sylwadau Angharad Mair am Twitter (un person dylanwadol yn y cyfryngau vs pawb yn y cyfryngau). Mae’r pwynt am ansawdd yn debyg i’r obsesiwn gyda safon yr iAITH hefyd.

Yr haf hwn: fy lhyvyr nesaf.

Fel arfer rydyn ni’n clywed y math o bwynt hwn trwy berson gyda rhyw fath o statws neu dalent neu swydd. Nes i glywed rhywbeth tebyg mewn sgwrs yn ddiweddar gydag academydd Cymraeg flaenllaw ddienw. 

Syniad mapio am gyfres 100 Lle

DIWEDDARIAD 14/1/11: Eureka, mae Rhys Llwyd wedi dechrau 100lle.net. Ardderchog! Croeso i ti gadael sylw a chynnig help isod. (Gwers: rhanna dy syniadau cyn iddynt marw.)

S4C 100 Lle Aled Samuel Dr John DaviesEdrych ymlaen i’r gyfres 100 Lle ar S4C gydag Aled Samuel a’r hanesydd John Davies. Cofnod sydyn. Dylai (DYLAI!) rhyw fath o fap yn bodoli gyda’r llefydd gwahanol. Mae’r crynodeb y gyfres yn sgrechian “MAP ARLEIN!”.

Beth am:

  • map o Gymru fel canllaw i’r llefydd yn y gyfres
  • dolenni i Wicipedia, rhaglennu ar Clic, efallai cyfeiriadau i’r llyfr gan John Davies a Marian Delyth

Nodweddion bonws:

  • gaf i farcio’r llefydd dw i’n nabod, lle dw i wedi ymweld? Rhyw fath o “leaderboard”/gêm?
  • efallai rhannu straeon/profiadau (gweler hefyd map i’ch Pen-y-bont fel rhan o’n gwaith gyda National Theatre Wales a Sherman Cymru)
  • efallai rhannu lluniau a fideos
  • ffyrdd amgen o gyflwyniad/ffiltro, e.e. chwilio, llinell amser am yr hanes

Ond croeso i unrhyw un wneud y syniad gyda Google Maps, OpenStreetMap neu debyg. Efallai gwnaf i helpu ond sa’ i eisiau bod yn gyfrifol amdano fe dro yma. (Ar hyn o bryd dw i’n rhoi mwy o bwyslais ar waith i fy nghwsmeriaid yn hytrach na projectau arbrofol.)

Pwynt dw i eisiau archwilio heddiw yw, dyw “amlblatfform” ddim yn golygu dim ond Teledu Ar Y We. Mae’n naturiol i feddwl am y rhaglennu cyntaf (cofia’r dramâu teledu gynnar – fel theatr arferol ond gyda chamera). Ond mae arlein yn dod gyda chyfleoedd newydd i ddweud straeon, fel gwrthran am gyfres teledu. Neu vice-versa? (Neu ymchwilio straeon, fel PenTalarPedia.)

Gwnaf i gadw’r sylwadau ar agor am ddolenni ayyb.